Zij werd op 2 april 1872 te Numansdorp geboren als dochter van Sander Zwarenstein (1831-1881) en Truitje Elzas (overleden in 1913). Sander en Truitje trouwden 18 augustus 1868 en woonden in Numansdorp. Zij kregen samen zes kinderen, waarvan er slechts drie de volwassen leeftijd bereikten: Antje en haar oudere zus Mietje en jongere broer Jacob.

Vader Sander was eerder getrouwd geweest met Johanna Hijman uit Klaaswaal, maar zij overleed op jonge leeftijd. Uit dit huwelijk werden tien kinderen geboren, van wie slechts drie jongens de volwassen leeftijd bereikten. Zo ontstond er een samengesteld gezin van zes kinderen waarvoor Sander en Truitje de zorg hadden.

Vader Sander overleed toen Antje nog maar negen jaar oud was en moeder Truitje stond er alleen voor met haar kinderen en stiefkinderen.

Antje, Jacob, halfbroer Meier en moeder Zwarenstein woonden in het pand Voorstraat 28 te Numansdorp. Nadat moeder Zwarenstein was overleden in 1913 en Meier in 1941, bleven Antje en haar broer Jacob samen achter in het huis. Antje en Jacob waren orthodox in de Joodse geloofsleer. Joodse rituelen, de sabbat en de Joodse feestdagen werden nageleefd. Het Joodse paasfeest werd gevierd met paasbrood en melk van een koe uit eigen stal.

Oorlog

Het rustige leven werd vanaf 10 mei 1940 wreed verstoord. Er kwamen allerlei regels en verboden en met name de Joden moesten het ontgelden. Vanaf augustus 1942 begonnen de Duitsers met het deporteren van Joden, zogenaamd naar werkkampen. Antje en Jacob zullen gedacht hebben: ‘daarvoor zijn wij te oud – ze zullen ons wel met rust laten’.

Maar de nazi’s zijn niets ontziend en waren uit op uitroeiing van het Joodse volk, ook in Numansdorp.

Op 5 november 1942 stonden de mannen van de Sicherheits Polizei (SD) voor de deur. Antje werd gearresteerd, evenals broer Jacob en dorpsgenoot Nardes Morisco. Zij werden per tram afgevoerd naar Rotterdam.

Jan de Zeeuw, zoon van burgemeester De Zeeuw van Numansdorp/Klaaswaal en zijn moeder gingen naar Antje en Jacob toe, op het moment dat de SD’ers in huis waren. Mevrouw de Zeeuw ging tussen Jacob en Antje zitten en snauwde de SD’ers toe: ‘Kom er maar eens aan, als je durft’. Helaas, moeder en zoon De Zeeuw werden de kamer uitgesmeten. Datzelfde lot onderging ook huisarts dr. Woltjer, die even later binnen kwam.

Ooggetuige Kor van Prooyen kon zich het vertrek nog goed herinneren, zo vertelde hij in 2016: ‘Ik zal dat beeld nooit meer vergeten’, zegt Van Prooyen. ‘Ik was 13 en de tramhalte was vlak tegenover mijn ouderlijk huis, waar ik nog steeds woon. Een paar honderd man uit het dorp stond om de tram heen. Iedereen wist dat de Zwarensteinen weggehaald werden. Maar toen de tram begon te rijden, barsten velen in tranen uit. Zelfs mijn oudoom huilde als een klein kind. Ik ben van mezelf al emotioneel, maar dat moment heeft enorme impact op me gehad’.

In Rotterdam zou Antje zijn overgedragen aan de marechaussee, die haar, Jacob, Nardus Morisco en Pinas Zwarenstein uit Strijen met zeven familieleden overbrachten naar het Adama van Scheltemaplein in Amsterdam, waar de Zentralstelle für jüdische Auswanderung was gevestigd. De mannen van de SD waren, nadat zij in Numansdorp hun werk hadden gedaan, direct naar Strijen gereden om daar Pinas Zwarenstein en zijn familieleden te arresteren en mee te nemen. Het is dus aannemelijk dat Antje, Jacob en Morisco met de Strijense familie Zwarenstein gezamenlijk naar Amsterdam werden gebracht. Vanaf Loods 24 vertrok die dag geen transport.

Vanuit Amsterdam ging het richting Westerbork. Antje Zwarenstein werd op 7 november 1942 ingeschreven in Westerbork. 

Op de registratiekaart van Jacob van de Joodse Raad staat de aantekening: 2 x attest op 8 en 10 november 1942. Hoewel broer Jacob een doktersattest had, beslisten Aus der Fünten en Kampcommandant Gemmeker dat hij, ondanks zijn gezondheid, toch op transport kon.

Zo stond op 10 november de trein voor Antje en haar broer Jacob klaar richting Auschwitz.

Antje Zwarenstein, 70 jaar oud, werd op 13 november 1942, bij aankomst in Auschwitz direct vergast, evenals haar broer Jacob en dorpsgenoot Nardes Morisco.

Vergeten is Antje Zwarenstein niet, haar naam en nagedachtenis leven voort op:

• Een Stolperstein met haar naam ligt voor het pand Voorstraat 28 in Numansdorp
•  Nationaal Holocaust Namenmonument, Amsterdam

Bronnen

• Bennekom, Trix van, Halte Hausdorff (Rotterdam 2024)
• Dekker, Loek, e.a. Oorlog in de Hoeksche Waard 1940-1945 (Heinenoord 20150
• Riet, Frank van, De Dordtse Affaire (2022)
• Valkenburg, Rik, ‘Bij ‘t barnen van ‘t gevaar (Dordrecht 1970) – pag. 120 e.v.
• https://www.joodsmonument.nl/nl/page/129483/antje-zwarenstein
• https://www.oorlogsbronnen.nl/tijdlijn/eba1ae4b-8921-48e4-8c75-f7d65e287da3

laatst bijgewerkt: 5 maart 2025